رفتار درمانی چیست و شامل چه روش‌هایی می‌شود؟

رفتار‌ درمانی یاBehavioural therapy یکی از رویکردها و روشهای درمانی در روانشناسی است. همانطور که از نام آن پیداست، تمرکز بر رفتارهای انسان برای حذف و یا کاهش رفتارهای ناهنجار است. هر نوع رفتار هنجارشکن، می تواند ناخواسته و یا برگرفته از باورها و عادات فرد باشد. این روش، برای درمان دو گروه از بیماران استفاده می شود:

1. افرادی که ناخواسته و به دلیل شرایط سلامت روانی که دارند، نیاز به درمان دارند.
2. افرادی که مشکلات رفتاری از ریشه های دیگر دارند.

برای مثال می توان افراد مبتلا به اعتیاد، اضطراب، اختلال وسواس فکری OCD و فوبیا را نام برد. تمامی اختلالات یاد شده، با رفتار درمانی قابل درمان هستند.

متخصصان رفتاردرمانی بر این باورند که رفتار هر فرد، یک نوع اکتساب است. یعنی در طول زمان به وسیله فرد یادگیری شده است. به همین دلیل است که از طریق درمان، رفتارها را از یاد می روند. رفتار از افکار و احساسات فرد گرفته می شود. به همین دلیل متخصصان بر روی افکار و احساساتی که منجر به رفتار فرد می شود، مطالعه می کنند. اختلالات خاصی وجود دارند که منحصرا به این روش درمانی و اشکال مرتبط با آن مانند رفتاردرمانی شناختی CBT به خوبی پاسخ می دهند.

رفتار درمانی چیست؟

رفتاردرمانی روشی عملی برای تغییر رفتار و تقویت رفتارهای مثبت در فرد است. سایر روش ها مانند روان درمانی، معمولا بر کنکاش و تفکر در گذشته تمرکز می کنند. البته در رفتاردرمانی نیز گذشته فرد قسمت مهمی از درمان است. زیرا نشان می دهد که رفتارهای ناخواسته فرد چه زمانی و به چه دلیل ایجاد شده اند. اما تمرکز اصلی در رفتار درمانی بر روی رفتارهای فعلی فرد و روش های اصلاح آن ها است.

فرض ابتدایی در این روش این است که رفتارها می توانند ناخواسته یا اکتسابی باشند. هدف اصلی در اینجا این است که به فرد کمک شود تا رفتارهای مثبت و جدید را برای غلبه بر رفتارهای ناخواسته، تا حد امکان تقویت کند. روش های گوناگونی برای انجام این کار می توان به کار برد. انتخاب روش ها بر اساس نگرانی ها و نیازهای فرد صورت می گیرد.

مهم ترین رشته های رفتار درمانی

این روش شامل سه قسمت اصلی است:

1. تحلیل رفتار کاربردی: تغییر رفتار با استفاده از تکنیک های شرطی سازی کلاسیک و شرطی سازی عامل یا اسکینری
2. رفتار درمانی شناختی CBT: ترکیبی از عناصر رفتاردرمانی و شناخت درمانی.
3. تئوری یادگیری اجتماعی: نظریه ای که ماهیت آن بر یادگیری و تقلید بنا شده است.

اصول رفتار درمانی

پایه های این روش را دو اصل شرطی سازی کلاسیک و شرطی سازی عامل بنا نهاده اند. در ادامه مطلب توضیحات بیشتری در مورد این دو اصل خواهیم داد.

 شرطی سازی کلاسیک

رفتار درمانی که مبتنی بر شرطی سازی کلاسیک است، از تکنیک هایی برای تغییر رفتار استفاده می کند. این روش ابتدا با نام اصلاح رفتاری شناخته می شد اما امروزه با نام تحلیل رفتار کاربردی شناخته می شود. روش های مختلف تغییر رفتار در این متد عبارتند از:

• غرقه سازی: این روش معمولا برای مبتلایان به فوبیا و اضطراب به کار می رود. در این روش، فرد مدام در معرض اشیا یا موقعیت هایی قرار می گیرد که از آن ها به شدت هراس دارد. برای مثال در غرقه سازی شخصی که از سگ می ترسد را، مرتب در معرض حضور سگ قرار می دهند. هرچه این کار بدون رخ دادن اتفاقی بد ادامه پیدا کند، حس ترس فرد کاهش پیدا می کند.

ایده اصلی در غرقه سازی از آنجا می آید که راه فراری برای فرد نیست. یعنی فرد می داند که هیچ راهی برای فرار از شیء یا موقعیت ندارد و باید مستقیما با ترس خود رو به رو شود. این روش عمومیت بالایی ندارد و می تواند برای مواردی خاص موثر باشد. در همین موارد خاص نیز، روش با جزئیات کامل برای فرد مراجعه کننده توضیح داده می شود.

• حساسیت زدایی منظم: این روش رفتار درمانی دقیقا با پیش فرضی همانند غرقه سازی انجام می شود. تفاوت آن با غرقه سازی در تدریجی بودن آن است. متخصص در این روش با پرسش از فرد، شروع به نوشتن لیستی از ترس هایشان می کند. پس از نوشتن لیست، متخصص تکنیک های آرامش بخشی را به فرد آموزش می دهد تا همزمان با فکر کردن به لیست ترس ها، از آن ها استفاده کند.

لیست نوشته شده با کمک فرد از آیتمی که کمترین ترس را در فرد ایجاد می کند، شروع می شود. این لیست تا عاملی که بیشترین ترس را در فرد به وجود می آورد، کامل می شود. حال متخصص به فرد کمک می کند تا در آرامش با ترس های خود مواجه شود.

برای مثال از این روش می توان افرادی را معرفی کرد مه از فضاهای کوچک می ترسند. متخصص با استفاده از تکنیک های ریلکسیشن، فرد را به صورت ذهنی به فضایی کوچک می برد و یا با مشاهده تصویری از آن شروع می کند. این آماده سازی برای قرارگیری جسمی فرد در یک فضای کوچک انجام می شود. جفت کردن مواجهه با ترس با آرامش رفتاری حاصل شده از تکنیک های رفتار درمانی با هدف کاهش و محدود کردن فوبیا و اضطراب صورت می گیرد.

• بیزاری درمانی: در این روش رفتاردرمانی با هدف کاهش رفتارهای ناخواسته، رفتار نامطلوب با نوعی محرک بیزاری فرد جفت می شود. نمونه ای از این روش که معمولا استفاده می شود، برای افرادی است که الکل می خورند. در اینجا دارویی خاص تجویز می شود که در ترکیب با الکل منجر به ایجاد حالت تهوع، اضطراب و سردرد در فرد می شود. با این کار، هر زمان که فرد همزمان با دوره دارویی خود الکل بخورد، عوارض منفی حاصل از ترکیب دارو را نیز باید تحمل کند. این روش با هدف تغییر احساسات فرد نسبت به الکل انجام می شود. فرد می داند که با کاهش خوردن الکل، عوارض یاد شده را نیز کمتر تجربه می کند. اینگونه است که مصرف الکل در فرد به شکل قابل توجهی پایین می آید. همچنین با مرور زمان، احساسات خوب گذشته آن ها نسبت به الکل نیز تغییر می کند.

شرطی سازی عامل یا اسکینری

شرطی سازی عامل یا اسکینری، از عواملی مانند تقویت همه جانبه مثبت، مجازات و الگوبرداری یا تقلید برای تغییر رفتار استفاده می کند. برخی از مهم ترین استراتژی های این روش رفتار درمانی عبارتند از:

• اقتصاد ژتونی: این استراتژی به تقویت مثبت وابستگی دارد. در واقع در این روش، به فرد علائمی نشان داده می شود که در صورت انجام رفتار مثبت، می تواند از امتیازات آن استفاده کند. این تاکتیک یکی از مشهورترین روش های روانشناسی است که برخی والدین و معلمان همیشه از آن برای بهبود رفتار کودکان استفاده می کنند.
• کنترل وابستگی: در این روشی رویکردی کاملا جدی و قراردادی میان متخصص و فرد به اجرا در می آید. یک قرارداد کتبی و رسمی که در آن مجازات ها، پاداش ها و اهداف به صورت صریح شرح داده شده است. ثابت شده است که برای برخی افراد، این توافق صریح و مکتوب حس مسئولیت پذیری را فعال کرده و موجب اصلاح رفتار می شود.
• الگوبرداری یا تقلید: در این روش از رفتار درمانی، با الگو قرار دادن و تقلید از دیگران، یادگیری انجام می شود. یک الگوی مثبت می تواند افراد را به سوی اصلاح رفتار تا انطباق با الگو بکشاند. این الگو می تواند خود متخصص و یا فردی باشد که از قبل برای شخص شناخته شده است.
• خاموش سازی: این روش شامل از بین بردن و خاموش کردن هر نوع عامل محرک و تقویت کننده رفتار نامطلوب است. نمونه ای از این روش برای کودکانی استفاده می شود که به آن ها گفته می شود باید در گوشه ای ساکت بنشینند. با دور کردن آن ها از موقعیت رفتار نامطلوب با دقت و توجه، احتمال کلی رخ دادن آن از بین می رود. این روش نه تنها در کودکان بلکه در بزرگسالان نیز بسیار موثر است.

در رفتار درمانی، انواع متعددی از روش های درمانی وجود دارد که ممکن است هر کدام برای برخی موثر بوده و برای بعضی دیگر تاثیری نداشته باشند. البته این به وضعیت شما و انتظاری که از درمان دارید، برمیگردد. فرد نباید هیچگاه از انجام دادن روش ها ناامید شود. این کار باید تا جایی ادامه پیدا کند که روش موثر و مناسب هر فرد پیدا شود. یک متخصص و مشاور حرفه ای می تواند این روش را به فرد متقاضی معرفی کند.

منابع:

Walser, R.D. & Westrup, D. (2006). Supervising Trainees in Acceptance and Commitment Therapy for Treatment of Posttraumatic Stress Disorder. International Journal of Behavioral Consultation and Therapy, 2(1), 12–16

Hassert, D.L.; Kelly, A.N.; Pritchard, J.K. & Cautilli, J.D. (2008). The Licensing of Behavior Analysts: Protecting the profession and the public. Journal of Early and Intensive Behavior Intervention, 5(2), 8–19

Cautilli, J.T.; Riley-Tillman, C.; Axelrod S. & Hineline, P. (2005). The Role of Verbal Conditioning in Third Generation Behavior Therapy. The Behavior Analyst Today, 6(2), 138–57

Bellack, Alan S., and Michel Hersen. Dictionary of Behavior Therapy Techniques, pp. 156. New York: Pergamon, 1985. Print.