بازی ها یکی از اصطلاحات مطرح توسط اریک برن در نظریه تحلیل رفتار متقابل می باشد. بازی ها یا بازی های روانی، مجموعه رفتارهایی است که توسط ما یا دیگران انجام می شود تا به هدف مشخصی برسیم. این بازی ها معمولاً با تحت تاثیر قرار دادن احساسات دیگران صورت می گیرد. به بیانی دیگر، منظور از بازی های روانی، مجموعه رفتارهایی است که سبب به هم ریختن احساسات فرد مقابل شده و آن را مجبور به انجام کاری می کند. البته این تعریف بسیار ابتدایی است و بازی های روانی ممکن است بسیار پیچیده تر از اینها باشد. بازی های روانی از نظر شدت، زمان، تعداد شرکت کننده، تاثیر و احساسی که در طرف مقابل پدید می آورند، متفاوت هستند. انواع بازی ها ممکن است توسط خودمان یا دیگری و به طور آگاه یا ناآگاه انجام شود.
تمامی مثال های مطرح شده در این مقاله، از تجربیات واقعی شرکت کنندگان دوره تحلیل رفتار متقابل گرفته شده است. با اینکه اطلاعات شناساننده حفظ شده است اما باز هم برای انتشار این مطلب، از آنها اجازه گرفته ایم.
انواع بازی های تحلیل رفتار متقابل
همانطور که در کودکی ما بازی های متفاوتی با اسامی و شرکت کنندگان متفاوتی داشتیم، در نظریه تحلیل رفتار متقابل نیز، بازی ها انواع مختلفی دارد. برای نمونه بازی ها می توانند به صورت دونفره یا چند نفره انجام شود و یا ممکن است قوانین متفاوتی از یکدیگر داشته باشند. همچنین هدف بازی ها نیز با یکدیگر متفاوت است. در مواردی بازی ها می توانند خودآگاه و در مواردی ناخودآگاه انجام شوند. گاهی اوقات بازی ها کوتاه مدت است و گاهی اوقات بازی ها بلند مدت است. تمام این موارد سبب شکل گیری انواع بازی های روانی در نظریه تحلیل رفتار متقابل می شود.
بازی های روانی تک نفره در برابر بازی های روانی چند نفره
بازی گل یا پوچ را به خاطر بیاورید. این بازی در بیشتر اوقات به صورت دو نفره بازی می شد. در بزرگسالی زن و شوهری که با یکدیگر در رابطه هستند و مرد خیانت می کند اما به طور مکرر، خیانت خود را انکار کرده و زن با وجود تمام شواهد، باز هم به دنبال ثابت کردن خیانت مرد به اوست، در حال یک بازی روانی است. همانطور که مشخص است، این بازی دو بازیکن یا دو شرکت کننده اصلی دارد.
گاهی اوقات، بازی ها ممکن است چند نفره باشد. برای نمونه بازی والیبال یا خرس وسط کودکی، یک بازی چند نفره بود. حال یک دعوای فامیلی را در نظر بگیرید. در این دعوا عده ای به واسطه خشم و یا ناراحتی خود، با یکدیگر به طور مکرر دست به یکی می کنند تا فردی دیگر در آن خانواده را اذیت یا تنبیه کنند. مثلاً عروسی که به تازگی وارد خانواده شده است اما چند نفر از فامیل، مخالف او هستند و با هم برای اذیت کردن او دست به یکی کرده اند. در نظریه تحلیل رفتار متقابل، این یک بازی چند نفره مخرب است.
بازی روانی خودآگاه و بازی روانی ناخودآگاه
در زمان کودکی، گاهی بدون آنکه متوجه باشیم بازی می کردیم. برای نمونه همانطور که در مسیر مدرسه بودیم، بطری خالی نوشابه ای را به طور مکرر با جلوتر از پایمان شوت می کردیم. این بازی ناخودآگاه بود و ما توجه زیادی برای انجام این بازی نداشتیم. گاهی اوقات در بزرگسالی نیز ما بازی های روانی ناخودآگاه انجام می دهیم. برای نمونه بدون اینکه متوجه شویم، دوستانمان را برای رسیدن به هدفی تحقیر می کنیم.
اما گاهی اوقات، بازی های روانی ما، خودآگاه است. برای نمونه حدس می زنیم که اگر واژه ای را به شخصی بگوییم او عصبانی می شود و در جمع پرخاش می کند، اما این کار را از عمد و برای اینکه حرصش دربیاد، انجام می دهیم. به این نوع بازی ها در تحلیل رفتار متقابل، بازی روانی خود آگاه گفته می شود.
بازی ها مجاز در برابر بازی های غیرمجاز
برخی بازی ها، بنا به تناسب شرایط اجتماعی و فرهنگی ممکن است مجاز یا غیرمجاز باشد. مجاز یا غیر مجاز بودن بازی ها، به معنای سالم، کارآمد یا درست بودن آنها نیست. بازی ها در تحلیل رفتار متقابل نیز، ممکن است مجاز یا غیرمجاز باشد. برای مثال زنی را در نظر بگیرید که برای تنبیه همسرش، با وجود میل جنسی، از برقراری رابطه جنسی با او و از روی عمد خودداری می کند. او قصد دارد مرد را با محرومیت جنسی، تحت فشار قرار دهد و مرد را مجبور کند که وقت بیشتری را به او اختصاص دهد. این کار زن نوعی بازی در نظریه تحلیل رفتار متقابل است. این بازی مجاز است اما سالم و کارآمد نیست. اما اگر همین زن برای تحریک حسادت همسر و یا برای به وجود آوردن هیجانی در مرد، دست به خیانت بزند، باز هم در حال یک بازی روانی است اما این بار، او یک بازی غیرمجاز را قرار داده است.
انواع بازی های تحلیل رفتار متقابل از نظر شدت
گذشته از موارد فوق، انواع بازی های تحلیل رفتار متقابل از نظر شدت با یکدیگر متفاوت هستند. شدت انواع بازی ها را بر مبنای تخریبی که در زندگی خود یا دیگران سبب می شود، به سه دسته زیر می توان تقسیم کرد:
- بازی های روانی با شدت ضعیف
- بازی های روانی با شدت متوسط
- بازی های روانی با شدت نابودگر
بازی های تحلیل رفتار متقابل با شدت ضعیف
بازی های روانی ضعیف، اثر و تخریب کمی ایجاد می کند. برای نمونه مادربزرگ شما تماسی می گیرد و ذکر می کند که به دیدنش بروید. در پاسخ به او می گویید که سرتان شلوغ است و فعلا امکان این کار را ندارید. مادربزرگ با لحنی ناراحت می گوید مگر ما چند سال زنده هستیم که به دیدنمان نمی آیی؟! در این بازی روانی، مادربزرگ قصد دارد با دادن احساس گناه و عذاب وجدان، شما را به انجام ملاقات مجبور کند. این کار او در شما احساس بدی به وجود می آورد اما شدت احساس در حدی نیست که آسیب خیلی بزرگی به شما زده شود.
بازی روانی با شدت متوسط
فرض کنید به یک مسافرت می روید. در حوالی مسیر مادر همسرتان تماس می گیرد و با ناله و عجز و فریاد، می گوید حالش بد است. حالش آنقدر بد است که اگر به سراغش نروید و او را به بیمارستان منتقل نکنید، قطعاً خواهد مرد! شما و همسرتان به شدت دچار هراس می شود و برای اینکه اتفاقی نیفتد، از اوایل جاده دور زده و مسافرت را کنسل می کنید. با ترس و وحشت، مادر همسرتان را به بیمارستان می برید و در کمال ناباوری دکتر پس از بررسی تمام آزمایش ها می گوید که او هیچ مشکلی ندارد.
ویلایی که اجاره کرده اید، دیگر پولتان را پس نمی دهد، مرخصی هایی که گرفته اید می سوزد و یک ضد حال واقعی را تجربه می کنید! از دست همسرتان خشمگین می شوید. به او اعتراض می کنید. دعوایتان می شود و رابطه تان با او تا چند روز دچار چالش می شود. در این بازی روانی، مادر همسرتان با ایجاد احساس اضطراب و ترس در همسرتان، مسافرت را به هم زده است و یکی از انواع بازی روانی با شدت متوسط را ایجاد کرده است.
بازی های تحلیل رفتار متقابل با شدت نابودگر
گاهی اوقات، بازی های تحلیل رفتار متقابل می تواند با شدتی نابودگر رخ دهد. برای نمونه جنگ، یک بازی نابودگر بین کشورها است. و یا در مواردی اعتیاد، یکی از بازی های رایج در خانواده هاست. یکی از مثال هایی که به یاد دارم در خصوص فرد معتادی بود که به واسطه رفتارهای پرخطر شدیدی که در خانواده داشت، آن را به اجبار به یک کمپ ترک اعتیاد منتقل کردند. او در تمام مدتی که در کمپ ترک اعتیاد بود، خانواده و دیگران را تهدید می کرد که با اینکه اکنون کاملا مواد مخدر را ترک کرده است، اما حتما به محض خروج از کمپ ترک اعتیاد، دوباره مصرف خواهد کرد.
در اینجا یکی از انواع بازی روانی بین فرد معتاد با خانواده و جامعه را شاهد هستیم. او برای تنبیه دیگران و همینطور اصرار و لجبازی با خود، به محض رهایی از کمپ ترک اعتیاد، مجدد اقدام به مصرف مواد مخدر کرد و در اثر سوء مصرف مواد مخدر، فوت کرد! این موضوع نشانه یکی از انواع بازی های روانی با شدت نابودگر است.
آنچه در مقاله انواع بازی ها در تحلیل رفتار متقابل آموختیم
مجموعه رفتارهایی که برای ایجاد احساسی در فرد مقابل انجام می دهیم و قصد داریم با این احساس او را مجبور به انجام کاری کنیم را بازی یا بازی روانی می گویند. در واقع انواع بازی ها برای کنترل کردن دیگران و یا تحت تاثیر قرار دادن آنها انجام می شود. انواع بازی ها در تحلیل رفتار متقابل شامل بازی های ساده در برابر پیچیده، بازی فردی در برابر بازی گروهی، بازی های کم خطر در برابر بازی های پر خطر و بازی های مجاز در برابر بازی ها غیر مجاز می باشد. همانگونه که در کودکی بازی ها اسم داشتند، در دنیای بزرگسالی نیز بازی ها دارای قانون و قواعد مشخصی هستند و هدف خاصی را دنبال می کنند.
