آیا دائما حس بیارزشی دارید؟ آیا تصور میکنید مورد قبول دیگران نیستید؟ آیا سعی دارید نقصی را از اطرافیان خود پنهان کنید؟ اگر با این احساسات درگیر هستید و توانایی کنترل آنها را ندارید، احتمالا به تله نقص و شرم، گرفتار شدهاید. این تله یا طرحواره، باوری بنیادین است که باعث بروز احساس نقص و کمبود در شما میشود. این طرحواره منتقدی درونی در شما ایجاد میکند تا حتی اگر بابت رفتار یا عملکرد خود از سمت دیگران مورد سرزنش قرار نگیرید هم بابت برداشت آنها دچار نگرانی باشید. لازمه درمان طرحواره نقص و شرم، ریشهیابی دقیق این مشکل است. در این مطلب از کلینیک روانشناسی در تهران دکتر شیرین زاده در مورد علل ابتلا به طرحواره نقص و شرم و نحوه درمان آن صحبت خواهیم کرد.
طرحواره نقص و شرم چیست؟
تله یا طرحواره نقص و شرم یکی از الگوهای ذهنی و رفتاری است که شکلگیری آن از کودکی آغاز میشود. این تله که یکی از ۱۸ تله ناسازگار اولیه است، به معنی عدم احساس رضایت از خود، بهگونهای است که دائما تصور میکنید نقص یا مشکلی دارید و در مقابل دیگران خوب ظاهر نمیشوید. نقص مورد تصور میتواند مشکل ظاهری، ایراد شخصیتی یا اخلاقی، کم بودن بهره هوشی و هر چیز دیگری باشد.
این طرحواره یکی از فراگیرترین طرحوارهها است و در صورت عدم رسیدگی و درمان به موقع میتواند تمام جنبههای زندگی را تحت تاثیر قرار دهد. مبتلایان به این تله معمولا نسبت به انتقادات حساسیت داشته و کوچکترین انتقادی را به منزله طرد شدن، میپندارند. بیارزش دانستن خود و دادن مجوز بد رفتاری به دیگران، تقبل مشکلات یا اشتباهاتی که نقشی در آن ندارند و… از جمله تاثیرات این طرحواره است. درمان تله نقص و شرم و رهایی از تله بی ارزشی زمانی امکانپذیر است که این علت این تله به خوبی شناسایی شود.
چه چیزی باعث بروز طرحواره نقص و شرم میشود؟
ابتلا به تله نقص و شرم و بروز آن در شخصیت افراد، دلایل مختلفی دارد. چیزی که کاملا مشخص است این حس بی ارزشی از کودکی در نهاد فرد شکل گرفته و با بزرگسالی و گسترش دایره ارتباطی، جدیتر میشود. برای درمان طرحواره نقص و شرم و رهایی از تله بی ارزشی ابتدا باید بدانید که این طرحواره و تله بی ارزش چیست و چه دلایلی دارد. در ادامه ۷ مورد از مهمترین عواملی که باعث بروز طرحواره نقص و شرم میشوند را توضیح میدهیم.
والدین سرزنش کننده
یکی از مهمترین عواملی که افراد را به تله و طرحواره نقص گرفتار میکند، والدین سرزنش کننده است. البته سرزنش بخشی از فرآیند رفتاری است و در زمان درست و به میزان کافی، بلامانع است اما زمانی که والدین دائما فرزند خود را مورد انتقاد قرار داده و سرزنش کنند، کمک به این طرحواره دچار میشود.
دریغ کردن محبت از کودک
دیگر عامل ابتلا به تله و طرحواره نقص و شرم، دریغ کردن محبت از کودک است. برخی والدین تصور میکنند که با قهر کردن پس از اشتباهات کودک میتوانند او را به شکل بهتری تنبیه کنند، در حالیکه این کار صرفا لطمههایی مانند ابتلا به این طرحواره را به فرد میزند.
بدرفتاری در کودکی
از دیگر ریشه های تحولی طرحواره نقص و شرم میتوان به بدرفتاری در کودکی اشاره کرد. در صورتی که کودک تحت بدرفتاریهایی مانند توهین و ناسزا، تنبیه بدنی و… قرار بگیرد، زمینههای ابتلا به این تله نیز در او شکل خواهند گرفت.
مقایسه با همسن و سالان
یکی از مخربترین رفتارهای والدین که در ابتلا به تله نقص و شرم موثر است، مقایسه کودک با همسن و سالان خود است. والدینی که از این روش استفاده میکنند، تصور میکنند با این کار کودک را به انجام رفتار درست فردی دیگر تشویق میکنند، در حالی که این موضوع صرفا احساس بیارزشی در فرد ایجاد کرده و در بزرگسالی ناچار میشود برای رهایی از تله بی ارزشی اقدام کند. اگر تصور میکنید به این مشکل دچار هستید و دائما خود را با اطرافیان مقایسه میکنید، شرکت در دوره اعتماد به نفس در تهران ما کمک میکند تا به خودباوری رسیده و مقایسهها تاثیری در شما نداشته باشند.
انداختن تقصیر گردن کودک
اگر والدین میدانستند که اثر مخرب تله بی ارزشی چیست، هرگز کارهایی که موجب بروز این تله میشود را انجام نمیدادند. یکی از این کارها انداختن تقصیر گردن کودک است. به خصوص زمانی که مشکل با حضور چند کودک رخ داده، انداختن تقصیرها صرفا گردن یک نفر اشتباه بوده و باعث حس سرخوردگی و ایجاد تلههایی مانند نقص و شرم میشود.
سو استفاده جسمی قیا جنسی
ریشه های تحولی طرحواره نقص و شرم را میتوان در افرادی که در سنین کودکی دچار حمله و سو استفاده جسمی یا جنسی قرار گرفتهاند هم مشاهده کرد. این افراد آسیبپذیرتر از دیگران بوده و اغلب تصور میکنند اشتباهی در رفتار آنها باعث بروز این سو استفاده و رفتار نامناسب با آنها شده است.
تبعیض رفتاری
در ریشه های تحولی طرحواره نقص و شرم میتوان اثر منفی تبعیض رفتاری را نیز مشاهده کرد. تبعیض میان کودکان موجب میشود که آنها دائما در تلاش برای تشخیص علت تبعیض و رفع آن باشند و زمانی که این کار نه به دلیل آگاهی بلکه به اشتباه والدین انجام شده باشد، فرد خود را شخصی دارای نقص و ایراد که لایق توجه و محبت نیست، تصور میکند.
نشانههای طرحواره نقص و شرم
تا اینجا در مورد تله نقص و شرم و علل ابتلا به آن و ایجاد حس بیارزشی صحبت کردیم اما آیا میدانید نشانه نقص و شرم و تله بی ارزشی چیست؟ بیشتر افرادی که به این مشکل دچار هستند معمولا رفتارهایی مشابه دارند و حتی اگر در این زمینه متخصص و حرفهای نباشید هم به راحتی قادر به تشخیص آنها خواهید بود. از جمله علائم و نشانههای ابتلا به این تله و طرحواره که در کارگاههای دوره اعتماد به نفس بسیار دیده میشود، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- احساس نقص و بیارزشی
- احساس شرم و خجالت
- دوری از به چالش کشیدن خود و انجام موقعیتهای خطرناک
- وابستگی بیش از اندازه و بیمارگونه به دیگران
- انتقاد از خود
- احساس ناامنی در روابط
- افسردگی
- اضطراب و…
درمان تله نقص و شرم
طرحواره نقص و شرم از آن دست مشکلاتی است که درمان آن صرفا با کمک درمانگر قابل انجام است. هر چند راهکارهایی برای کنترل این مشکل به صورت فردی وجود دارد اما برای درمان قطعی آن تنها باید به درمانگری مجرب مراجعه کرد. به طور کل اما راهکارهای درمانی این تله را میتوان به شکل زیر عنوان کرد:
یادآوری نقاط مثبت برای رهایی از تله نقص و شرم
یکی از راهکارهای موثر برای درمان طرحواره نقص و شرم، یادآوری نقاط مثبت و توجه به توانمندیها است. همه افراد دارای تواناییهای مثبتی هستند. اشخاصی که به این تله مبتلا میشوند، تواناییهای خود را فراموش میکنند. یادآوری این توانمندیها از طریق مرور آنها، یادداشت روی کاغذ و… موجب میشود که به مرور با حس نقص و شرم خود مقابله کنید.
اجتناب از روابط سمی در درمان تله نقص و شرم
یکی از مسائل خطرناک در تله نقص و شرم، ارتباط با افراد سمی در بزرگسالی است. این افراد میتوانند دوست، همکار، اعضای خانواده و… باشند. برای رهایی از این تله تا حد امکان باید از این اشخاص دوری کنید و اطرافیان خود را از میان افراد مثبتنگر انتخاب کنید.
تغییر تدریجی احساسات و باورها
با تغییر تدریجی باورها میتوانید از این طرحواره رهایی پیدا کنید. این کار به افزایش خودباوری کمک کرده و از این طریق، تصور داشتن نقص و مشکلی که موجب سرزنش دیگران شود هم کمتر میشود. به عبارتی باید باور اینکه ارزشمند هستید را در خود ایجاد کنید.
افزایش آگاهی در مورد تله نقص و شرم
افزایش آگاهی در مورد این طرحواره، نشانهها و ریشههای آن از دیگر راهکارهایی است که به درمان آن کمک میکند. زمانی که بدانید این تله چه نشانههایی دارد و صرفا به دلیل گرفتاری به آن دچار حس بیارزشی شدهاید، قدرت مقابله با آن را نیز پیدا خواهید کرد.
شروع کارها در خلوت
برای رهایی از تله بیارزشی و نقص و شرم، کارها را در خلوت آغاز کنید تا مهارت لازم برای انجام کارهای عمومی را داشته باشید. برای مثال اگر قصد شرکت در یک دورهمی را دارید، ابتدا در خانه شروع به تمریناتی مانند حرف زدن، راه رفتن و… کنید تا به ایدهآل خود رسیده و در جمع راحتتر برخورد کنید.
مراجعه به درمانگر
مراجعه به درمانگر از دیگر اقداماتی است که به درمان طرحواره نقص و شرم کمک میکند. درمانگران با ریشهیابی مشکل، بهترین راهحلها را ارائه میدهند. به علاوه بیان دغدغهها و تراوشات ذهنی به فردی متخصص از شدت تاثیرپذیری آنها کم میکند.
شرکت در دوره اعتماد به نفس برای درمان تله نقص و شرم
در نهایت برای رهایی از تله نقص و شرم باید در دوره اعتماد به نفس و کارگاههای مربوط به آن شرکت کنید. شرکت در این کارگاهها مزیت برقراری ارتباط با افرادی که مشکلات مشابه شما را داشتهاند را به همراه دارد و از این طریق میتوانید قدرت بیشتری برای مقابله با مشکل خود به دست آورید.
کلام آخر
طرحواره نقص و شرم جزو رایجترین طرحوارهها است که ابتلا به آن با مشکلاتی مانند عدم خودباوری، احساس ضعف و شرم و… همراه است. برای مقابله با این طرحواره و رها شدن از آن باید باور کنید که مشکلات از شما نیست و دیگران هم ایرادات زیادی دارند. در این زمینه مراجعه به یک درمانگر و شرکت در کارگاههای اعتماد به نفس توصیه میشود.
