اعتیاد حالتی است که فرد در اثر مصرف مداوم برخی از مواد، دچار مشکلاتی در زندگی و روابط خود شده است. غالباً اعتیاد سبب مشکلات متعددی برای فرد و اطرافیان شده و راندمان او را در زندگی کاهش می دهد. معمولا اعتیاد در ابتدا بی ضرر به نظر می رسد. برای کاهش استرس روزمره زندگی و یا فقط به منظور امتحان کردن چیزهای جدید مورد استفاده قرار می گیرند. اما پس از مدتی ممکن است فرد را از نظر جسمی و یا روانی درگیر کرده و سبب مشغله مداوم برای تهیه و مصرف مواد مخدر شود.
در نظر داشته باشید که تنها مصرف مواد مخدر اعتیاد نیست. هر ماده و یا رفتاری که به صورت اجبار در فرد رخ دهد را نیز می توان در زمره اعتیاد قرار دادو بنابراین اعتیاد به قمار و یا اعتیاد به اینترنت و اعتیاد جنسی نیز، نوعی از اعتیاد محسوب می شود. ما در این مقاله به طور خاص، به اعتیاد به مواد مخدر می پردازیم. برای دسته بندی های راحت تر، اعتیاد به سایر مواد محرک و یا توهم زا را نیز، در همین مقاله بررسی می کنیم.
نشانه‌های تشخیصی اختلال سو مصرف مواد و یا اعتیاد به مواد مخدر
به گفته DSM-5 یا کتاب راهنمای تشخیصی بیماری های روانشناسی و روانپزشکی ، اختلال سو مصرف مواد یا اعتیاد به مواد مخدر، الگوی تکراری مصرف مواد مخدر بوده که نتیجه آن اختلال در زندگی روزمره یا پریشانی قابل توجه می‌باشد. همانند اکثر مشکلات اعتیادی، فرد معتاد بدون توجه به عواقب ناشی از کار خود، به مصرف ماده مخدر با قصد شخصی ادامه می‌دهد. این افراد برخی اوقات تلاش‌های نصفه و نیمه‌ای برای ترک و اتمام مصرف خود انجام می‌دهند اما معمولا این روش‌ها راه به جایی نمی‌برد.
طبق شواهد موجود در راهنمای DSM-5، ملاک تشخیص یک شخص به عنوان دارنده اختلال سو مصرف مواد، داشتن حداقل دو نشانه از یازده نشانه‌های زیر طی 12 ماه می‌باشد.
- مصرف بیش از اندازه مواد
- نگرانی درباره توقف مصرف و همچنین تلاش‌های بی‌ثمر جهت کنترل مصرف
- اختصاص دادن مقدار زمان زیاد برای مصرف و یا پیدا کردن مواد مخدر
- اختلال در انجام وظایف و تعهدات شخصی همانند : وظایف مدرسه، محیط کار و یا خانه
- میل شدید به مصرف (مواد مخدر و یا الکل)
- ادامه مصرف مواد و یا الکل بدون توجه به مشکلات سلامتی ( مانند حالت افسردگی، اختلالات خواب، ترس و یا فرسودگی) و مشکلات فیزیکی ناشی از آن
- ادامه سوءمصرف مواد بدون توجه به مشکلات ایجاد شده توسط این مواد در روابط خود با دیگران ( به عنوان مثال، استفاده از مواد با وجود ایجاد دعوا)
- استفاده مکرر از مواد مخدر در شرایط خطرناک ( به عنوان مثال حین رانندگی و یا کار با وسایل سنگین)
- ترک و یا کاهش انجام فعالیت‌های روزمره زندگی به علت مصرف مواد مخدر و یا الکل
- افزایش آستانه تحمل مصرف الکل و مواد مخدر. آستانه تحمل طبق تعریف DSM-5 به عنوان ”نیاز به افزایش مصرف الکل و مواد مخدر برای کسب رضایت در گذر زمان.“ می‌باشد. اثر مواد و الکل با هر بار مصرف در شخص مبتلا به اختلال سوءمصرف مواد کمتر خواهد شد و این شخص هر بار برای کسب رضایت نیازمند مصرف میزان مواد بیشتری است.
- تجربه‌کردن نشانه‌های کناره‌گیری و انزوا پس از توقف مصرف. طبق DSM-5، نشانه‌های انزوا معمولا شامل مواردی چون ترس، تحریک‌پذیری روانی، خستگی، حالت تهوع و لرزش دست می‌باشد.
دسته‌بندی افراد دارای نشانه‌های اختلال مصرف مواد افیونی
در دسته‌بندی اختلال مصرف مواد افیونی به توجه به تعداد نشانه‌های موجود در فرد سه دسته متفاوت وجود دارد.
- خفیف : شخص دارای 2 الی 3 نشانه
- متوسط : شخص دارای 4 الی 5 نشانه
- شدید : شخص دارای 6 نشانه و بیشتر
امکان قرار گرفتن شخص مبتلا به اختلال مصرف مواد افیونی در وضعیت‌های بدون بهبودی، بهبودی کوتاه مدت ( 3 تا 12 ماه بدون مصرف مواد افیونی) و یا بهبودی مداوم (12 ماه و یا بیشتر بدون مصرف) وجود دارد.
روشهای درمان اعتیاد به مواد مخدر یا سومصرف مواد:
قبل از اینکه به روشهای درمان اعتیاد و مواد مخدر بپردازیم، بهتر است این نکته را بیان کنیم که بسیاری از افرادی که به سراغ مصرف مواد مخدر می روند، غالباً از مشکلات مانند اختلالات شخصیت ، اختلالات خلقی مانند افسردگی اساسی و یا اختلالات اضطرابی رنج می بردند و یا رنج می برند. برخی از افراد ناآگاه، برای رفع چنین مشکلاتی، به طور دانسته یا ندانسته به سمت مصرف مواد مخدر رفته اند. این جمله از مصرف کنندگان زیاد شنیده می شود که وقتی اولین بار را مصرف کرده اند، انگار مسکن زندگی و یا یک دوست قدیمی را یافته اند. این موضوع غالباً اشاره غیرمستقیمی به همان مشکل شخصیتی است که به وسیله مصرف مواد، به طور موقت تسکین پیدا می کند.
بنابراین در کنار ترک مواد مخدر، همواره باید به سایر مشکلات شخصیتی و رفتاری نیز توجه کرد. در یک پروتوکل درمانی موفق، بهبود شخصیت و رفتار فرد مورد نظر قرار می گیرد چرا که در صورت عدم چنین تغییراتی، غالباً قطع مصرف مواد مخدر، ماندگار نخواهد بود و فرد مصرف کننده لغزش می کند. روشهای درمان اعتیاد به مواد مخدر ، با توجه به میزان مصرف، نوع ماده مصرفی، سن و جنسیت و همینطور شرایط زندگی فرد، متغییر است. در بسیاری از مواقع، درمان اعتیاد به مواد مخدر ، ترکیبی از چند روش زیر است:
- روشهای ترک به صورت بستری در کمپ های ترک اعتیاد
- روشهای حمایتی مانند گروههای NA یا انجمن معتادان گمنام
- روش درمانی ماتریس برای اعتیاد به مواد محرک مانند شیشه
- درمان شناختی رفتاری یا CBT برای مقابله با وسوسه و همینطور اصلاح خطاهای شناختی و باورهای اشتباه
- درمان هیجان مدار ، برای تخلیه هیجانات و احساسات سرکوب شده ( پس از قطع مصرف )
- آموزشهای مهارت های زندگی و همینطور مهارت های بین فردی
در روشهای ذکر شده، برخی مربوط به فرآیند قطع مصرف مواد مخدر و برخی دیگر مربوط به فرآیند پایداری و یا در ترک ماندن هستند. همچنین به جز گروه انجمن معتادان گمنام یا NA ، گروه های دیگری همچون کنگره 60 نیز فعال هستند.
انواع مواد مخدر رایج در ایران:
چه کسانی بیشتر دچار اعتیاد به مواد مخدر یا سومصرف مواد می شوند؟
اعتیاد یک بیماری فراگیر است و تحقیقات نشان می دهد که این بیماری در افراد فقیر و ثروتمند یکسان است. هر چند ممکن است افراد ثروتمند، مواد مخدرهای گران تری مانند کوکایین را مصرف کنند. تحقیقات دانشگاه کالیفرنیا جنوبی نشان می دهد که اعتیاد در بین مردان 23 درصد بیش از زنان است.
اما گذشته از این موضوع، افراد زیر بیشتر در خطر اعتیاد به مواد مخدر قرار دارند:
افرادی که در در خانواده های سرد و یا پرتنش بزرگ می شوند.
افرادی که دارای اختلالات شخصیتی مانند اختلال شخصیت مرزی ، اختلال شخصیت نمایشی و همینطور اختلال شخصیت ضد اجتماعی هستند.
افرادی که شخصیت اضطرابی دارند
افرادی که سابقه افسردگی اساسی و یا اختلال دوقطبی را دارند.
افرادی که اعتماد به نفس پایین و یا عزت نفس پایینی دارند.
افرادی که دارای اختلال بیش فعالی هستند.
چگونه از اعتیاد فرزندان پیشگیری کنیم؟
بخش زیادی از اعتیاد افراد بزرگسال، ریشه در فرزندپروری و محیط رشد دوران کودکی دارد. دو سبک فرزندپروری سرد و بی عاشفه و همینطور سبک فرزندپروری سختگیرانه، غالباً به شخصیت کودکان آسیب می زند.
میزان مهر و محبتی که در خانواده وجود دارد و نظارت سالم آنها، نقش بسیار پررنگی در عدم مصرف مواد مخدر و همینطور دور شدن با از اعتیاد دارد.
این نکته نیز قابل ذکر است که محیط بیرونی رشد کودک، مانند محیط مدرسه، محله، سطح درآمد خانواده و …. نیز در این خصوص موثر است.