بازی درمانی یا Play Therapy یک روش نوین برای درمان اختلالات رفتاری در کودکان است و غالباً توسط بازی درمانگر که تحصیلاتی مرتبط با روانشناسی کودک و نوجوان دارند اجرا می شود. بعضی اوقات کودکان معمولا ناخواسته رفتارهایی از خود بروز می دهند. این رفتارها می توانند باعث اختلال در زندگی خود کودک و اطرافیان او شوند. در اثر این رفتارها، پدر، مادر و افرادی که ازکودک مراقبت می کنند نیز ممکن است علائمی مانند ترس، نگرانی و یا عصبانیت را در کودک مشاهده کنند. تمامی این موارد در رشد کودک تاثیر منفی خواهند داشت. این موارد همچنین بر روی روابط کودک با خانواده و یا روابط او در محیط هایی مانند مدرسه تاثیر زیادی دارد.
زمانی که یک فرد بزرگسال با مشکلات عاطفی و یا رفتاری مواجه می شود، می تواند با گفتگو مورد درمان قرار بگیرد. اما برای یک کودک این چنین نیست. بازی درمانی روشی برای کمک به ارتباطات کودک با تکنیک هایی است که در سطح و اندازه او هستند. این کار به آن ها این امکان را می دهد تا احساسات گیج کننده و سراسیمه خود را درک کنند. همچنین آن ها با استفاده از رویکرد درمانی بازی تراپی می توانند تجارب ناراحت کننده ای را که هنور فرصت و توان پردازش آن ها را ندارند، درک کنند.
کودکان به دلیل پایین بودن سطح تفکر انتزاعی،قادر به بیان هیجانات و احساس خود نیستند. سرکوب و عدم مهارت در بیان احساسات به ویژه از نوع منفی آن بهداشت روانی کودکان را به مخاطره می اندازد. از این رو پیدا کردن راهی که کودک را قادر نماید به شیوه ای غیر از بیان کلامی هیجانات، احساسات و مشکلات خود را بروز دهد، کاملا ضروری به نظر میرسد. بازی ابزاری است که کودک به کمک آن خود را معرفی می کند و وسیله ی مناسبی جهت تخلیه هیجانات و ابراز خود می باشد. باتوجه به این موضوع، هرگاه زبان کلامی برای ابراز افکار و احساسات کودکان کفایت نکند، روانشناسان کودک از بازی درمانی برای کمک به کودکان استفاده می کنند.
پیش از این نیز در مقاله درمان افسردگی کودکان به نقش بازی در درمان ﻣﺸﮑﻼت روان ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ مانند افسردگی در کودکان پرداخته ایم. در این مقاله به شکل مفصل تری بازی درمانی را برسی میکنیم.
فهرست مطالب
Toggleبازی درمانی چیست؟
بازی درمانی یا Play therapy روشی است که به کودکان کمک می کند تا خود را نشان داده و افکار و احساسات خود را کشف کنند. رویکرد مذکور این امکان را به کودک می دهد تا بتواند به تجربه های زندگی خود معنی بدهد. بازی کردن، یک فعالیت طبیعی از یادگیری است. بازی کردن به کودکان کاوش و ارتباط را می آموزد. بنابراین بازی تراپی به عنوان ابزاری کارآمد می تواند این امکان را به کودکان بدهد تا بتوانند آنچه که توانایی بیان آن در قالب کلمات را ندارند، در قالب بازی به اجرا درآورند. در فرآیند مشاوره معمولا در طول جلسات، از نتایج بدست آمده استفاده می شود تا فعالیت های بعدی بر اساس نتایج جلسات مشخص شده و به کودک کمک شود. برای برخی، این مشاوره تنها به معنای صحبت کردن با شخصی به نام درمانگر است.
اما برای کودکی که توانایی بیان خود و مشکلات را در قالب کلمات ندارد، این کار با استفاده از بازی یا انجام کارهای خلاقانه صورت می گیرد. وظیفه اصلی مشاور در بازی درمانی، ایجاد فضای مناسب برای کودک است تا با استفاده از آن بتواند خود و مشکلاتش را بیان کند. بازی تراپی با قرار دادن کودک در یک فضای امن با تاکتیک هایی خاص، چالش ها و سختی های پیش روی کودک را نشان می دهد. نتیجه این روش کمک به عزت نفس و افزایش اعتماد به نفس کودک است. این کار ممکن است به وسیله متخصصان به صورت تیمی و یا نفری انجام شود. هدف اصلی از طراحی رویکرد یاد شده، نهایتا توانمند کردن کودک به وسیله رفتارهای سازگارانه و انطباقی و ساز و کارهای بهتر برای استفاده در زندگی روزمره است. این کار به آن ها کمک می کند تا دیدگاه مثبت تری نسبت به جایگاه خود در جهان داشته باشند.
بازی درمانی چگونه می تواند به کودکان کمک کند؟
بازی کردن برای رشد کودک در زمینه های مختلف بسیار مهم و تاثیرگذار است. کمک به فرآیندهای مهم اجتماعی، خلاقانه، زبانی، عاطفی و ادراکی، شناختی و بدنی در کودک از مزایای فوق العاده این فعالیت است. بازی کردن می تواند به روش های متفاوتی به کودک کمک کند. البته نیاز هر کودک بسته به شرایط او با بقیه متفاوت است. این رویکرد می تواند به عنوان روشی موثر برای تمامی کودکان مفید باشد. اما روش بازی درمانی موثرترین و بهترین روش برای درمان کودکانی است که در بیان صحبت دچار مشکل هستند. در این روش به دلیل اعتمادی که در فضای ایجاد شده برای کودک وجود دارد، او می تواند با خیالی راحت و با اطمینان از وجود حمایت عاطفی می تواند احساسات خود را کاملا بروز دهد. حال این احساسات می توانند به شیوه ای درست با وجود یک متخصص و مشاور حرفه ای مورد تحقیق و بررسی قرار گیرند. در این صورت همین احساسات به عنوان نتایج جلسات بازی تراپی می توانند منشا رشد و اطمینان در کودک باشند.
بازی درمانی در کودکان چه اصولی دارد ؟
بازی درمانگر در بازی درمانی باید به توسعه یک رابطه گرم و دوستانه با کودک بپردازد. این رابطه اهمیت شایان توجهی بر مؤثر بودن این روش خواهد شد. شاید یک روانشناس کودک ناچار شود برای ایجاد چنین رابطهای ویژگیهایی را در موقعیت بازی بپذیرد و روانشناس کودک پذیرش بدون قید و شرط از کودک را داشته باشد. به عبارتی، کودک بدون در نظر گرفتن ویژگیهای خوب و بدی که دارد یا کارهای خوب و بدی که انجام می دهد، به طور کامل از جانب متخصص مورد پذیرش قرار می گیرد.
متاسفانه والدین معمولاً رفتار برعکسی نشان می دهند. برای مثال به کودک گفته می شود که چون این کار بد را انجام دادی دیگر دوستت ندارم، گفتن چنین مطالبی به کودک یا ایجاد شرایطی که چنین پیغامی را به کودک برساند، در کودک احساس پذیرش بدون قید و شرط را خدشهدار میسازد. باید شرایط و موقعیتی حاکی از احساس آزادی برای کودک بوجود بیاید. بازی درمانگر این کار را با کنار گذاشتن روشهای محدود کننده سخت گیرانه انجام میدهد، تا کودک احساس آزادی کند. این آزادی، آزادی در عمل و رفتار و همچنین آزادی در بیان احساس را شامل میشود.
بزرگترین مشکلات که متخصصان در اجرای روش بازی تراپی با آن مشکل دارند!
- کودکانی که پدر و مادر آن ها روابط خوبی با یکدیگر ندارند، کودکان طلاق
- کودکانی که شاهد خشونت درون خانواده نسبت به خود و یا سایر اعضا بوده اند
- کودکانی که از بیماری رنج می برند
- کودکانی که در معرض آسیب هایی چون سوء استفاده جنسی و جسمی بوده اند
- کودکان بدون سرپرست و یا کودکانی که سرپرستی آن ها تغییر کرده است، فرزند خوانده ها و یا کودکان پرورشگاهی
- کودکانی که در زندگی خود شاهد فقدان اعضای خانواده و یا بیماری های سخت آن ها بوده اند
- کودکانی که تجربه تصادف و یا وقایع ناگهانی و سخت این چنینی را داشته اند
- کودکانی که اختلال کمبود توجه ADD یا نقص توجه و بیش فعالی ADHD دارند
جلسات بازی تراپی یا بازی درمانی چگونه است؟
بازی درمانی معمولا از سری جلساتی تشکیل شده است که هر کدام بین ۳۰ تا ۴۵ به طول می انجامد. جایی که یک متخصص توجه کودک را به فرآیند بازی و مراحل آن جلب می کند. به دلایل مختلف، متخصصان گاهی اوقات این جلسات را با حضور خواهر یا برادر کودک برگزار می کنند. اما معمول ترین روش انجام این روش درمانی برای کودکان، همان یک به یک است. جلسه اول یک ارزیابی کلی از شرایط کودک صورت می گیرد. والدین کودک نظرات خود را در خصوص شرایط کودک و نگرانی های خودشان در میان می گذارند.
متخصص نقاط قوت کودک و توانایی های او، سختی ها و چالش های پیش روی او و نتایج و سوابق کودک را به کمک والدین تجزیه و تحلیل می کند. این موارد در درک مسئله کمک شایانی به متخصص می کنند. در این مرحله ممکن است غیر از والدین از افرادی که کودک در محیط های مختلف با آن ها سر و کار دارد نیز اطلاعاتی دریافت شود؛ مثلا از مسئولین مدرسه و یا مهدکودک. جلسات بعدی به صورت هفتگی و در همان مکان و زمان برگزار می شوند. خانه کودک، مدرسه و یا مطب خصوصی مشاور یا متخصص می توانند نقاط مناسبی برای برگزاری این جلسات باشند. این ثبات می تواند به محکم تر شدن رابطه میان مشاور و کودک کمک زیادی کند. به همین دلیل در صورتی که برخی از جلسات به هر دلیل به هم ریخته و برگزار نشوند، روند پیشرفت کودک در درمان را مختل می کنند.
چه انتظاری می توانیم از یک جلسه درمانی با روش بازی تراپی داشته باشیم؟
در این جلسات، اسباب بازی ها از بین طیف گسترده ای از مواد انتخاب می شوند. صورتک های حیوانات، شن و ماسه، آب، آلات موسیقی، انواع لباس، عروسک، کتاب و… از جمله مهم ترین موارد مورد استفاده در جلسات بازی درمانی هستند. به جای ایجاد فشار بر روی کودک برای بیان کردن چیزی که او را آزار می دهد، مشاور به آن ها این امکان را می دهد تا نگرانی ها، افکار و احساسات خود را در قالب بازی بیان کنند. این کار با استفاده از تکنیک های متعددی صورت می گیرد که به کودک کمک می کنند تا نگرانی و مشکل را درک کرده و فرصتی برای بروز آن داشته باشد. هشیاری و آگاهی کودک یکی از مهم ترین قسمت های این روش درمانی است زیرا بدون آگاهی نمی توان تغییری در رفتارهای کودک ایجاد کرد.
مهم ترین تکنیک های مورد استفاده در بازی درمانی (Play therapy) برای کودکان
- تجسم خلاقانه
- داستان درمانی
- مجسمه سازی
- آفرینش نقش و قرار گیری در آن
- رقص و حرکت
- نقاشی
مهم ترین نکته در میزان تاثیرگذاری روش ها و نتیجه کلی این رویکرد، قدرت پیوند ارتباط بین مشاور و کودک است. این موضوع بسیار مهم است. کودک در صورتی که احساس امنیت و اطمینان داشته باشد، احساسات خود را به واقعی ترین شکل بروز می دهد و آن ها را بدون هیچ مشکلی با مشاور در میان می گذارد. همچنین درک این نکته توسط کودک که مشاور در تمامی مراحل حامی او است، می تواند بسیار کمک کننده باشد.
مزایای بازی درمانی کدامند؟
ایجاد الگوهای رفتاری جدید و برداشته شدن موانع رشد کودک از جمله مهم ترین مزایای بازی تراپی هستند. رهایی از احساسات و افکار منفی و ایجاد یک فضای روانی مثبت از نظر ذهنی می تواند آمادگی بیشتری به کودکان برای مقابله با چالش ها بدهد.
بزرگترین تغییرات کودک پس از جلسات درمانی
- کاهش استرس ناشی از حوادث آسیب زا
- بهبود اعتماد به نفس و عزت نفس
- افزایش توانایی در برقرار رابطه
- افزایش خلاقیت و نوآوری
تعداد جلسات بازی تراپی
تعداد جلسات لازم برای درمان از طریق بازی درمانی را مواردی مانند شرایط کودک و نیاز او تعیین می کنند. به طور معمول این روش یک روش کوتاه مدت است که کمتر از ۱۲ جلسه طول می کشد. اما در موارد حادتر که کودک دچار آسیب های جدی شده است، نیاز است تا چند سال با کودک کار شود.
انواع روشهای اجرای بازی درمانی در کودکان
بازی درمانی را می توان به روشهای مختلفی انجام داد. انتخاب روش بازی درمانی ، به تشخیص روانشناس کودک باز می گردد. انواع روشهای بازی درمانی به صورت زیر است:
- بازی درمانی انفرادی :به علت داخل نشدن عناصر انتقاد و تشویق در محیط درمان، درمان فردی به مراتب آسانتر و کاراتر از درمان گروهی است. هر چند بنا به تشخیص روانشناس کودک ، ممکن است درمان گروهی مناسب تر باشد.
- بازی درمانی گروهی: در بازی درمانی گروهی، ترجیحاً دختر و پسر را از هم جدا می کنند. در ضمن اصل بازتاب احساسات و نقطه نظرهای کودک با دقت بیشتری باید حفظ شود تا کودک احساس نکند با سایر بچه های گروه مقایسه می شود؛ چه لفظ تحسین و چه لفظ انتقاد چنین احساسی را در کودک ایجاد می کند. در واقع ، مهم ترین کار یک روانشناس کودک در بازی درمانی گروهی ، رعایت عدالت و توجه دقیق به رفتارهای هر کودک است.بازی درمانی گروهی از لحاظ اینکه حضور کودکان دیگر در اتاق، تنشهای درونی کودک را کاهش می دهد و نسبت به درمانگر واکنش طبیعی تر خواهد داشت، ممکن است موثرتر باشد.
وسایل مورد نیاز در اتاق بازی درمانی
همواره محیط بازی درمانی؛ لازم است ثابت باشد. این اتاق از مجموعه ای اسباب بازی تشکیل می شود که کودک اجازه خارج کردن آنها را ندارد. اتاق بازی درمانی همیشه باید از نظر نور و بهداشت در سطح مناسب و ایمن سازی شده باشد.
برای هر جلسه بازی درمانی، تعدادی اسباب بازی مخصوص در اختیار کودک قرار می گیرد. که عمدتاً شامل نوزاد عروسکی، بطری شیر نوزاد، مداد رنگی، سربازان عروسکی، تفنگ عروسکی، تعدادی عروسکهای کاغذی که بیانگر اعضای خانواده باشد، خانه عروسکی، خمیرهای بازی و توپ است. روانشناس کودک یا بازی درمانگر ، کودک را تشویق به بازی با این وسایل می نماید.
کاربردهای بازی درمانی در کودکان
بازی درمانی پشتوانه پژوهشی ۶۰ ساله دارد و تحقیقات نشان می دهد که یکی از موثرترین روشهای درمانی در پزخاشگری ، افسردگی ، اضطراب، کمبود اعتماد به نفس و مشکلات رفتاری کودکان است.
برای کودکان که قادر به بیان مشکلات و ناراحتی هایشان ازطریق گفتگو نیستند ، بازی می تواند بهترین عامل برای شناخت و درمان اختلالات آنان باشد . از ﺑﺎزی درﻣﺎﻧﯽ برای حل مشکلاتی چون ، ﺷﺐ ادراری ، ﻣﺸﮑﻼت رﻓﺘﺎری ، مشکلات اضطرابی ، ﺑﯿﺶ ﻓﻌﺎﻟﯽ (ADHD)، ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮی ، ﻧﺎﺧﻦ ﺟﻮﯾﺪن، و … اشاره کرد.
کلینیک بازی درمانی برای درمان مشکلات کودکان
با توجه به کاربردی بودن این روش درمانی ، لازم است همه مراحل ، زیر نظر یک متخصص روانشناس کودک و همینطور بازی درمانگر قرار بگیرد. همچنین مرکز فوق ، تجهیزات ضروری در این خصوص را لازم است داشته باشد. در تهران و در محله صادقیه ، می توانید با مراجعه به کلینیک روانشناسی کودک و نوجوان روانساز ، بازی درمانگران زبده ای را انتخاب کنید. در ابتدا کودک توسط یک دکتر روانشناس کودک و نوجوان ، مورد ارزیابی دقیق قرار می گیرد و سپس با توجه به تشخیص مشکل و در صورت لزوم ، تعداد مشخصی جلسات بازی درمانی ، برای او در نظر گرفته می شود.
3 پاسخ
سلام وادب
بااجازتون اشتراک میذارم
باسلام
با احترام
مطالب ارائه شده در وبلاگ برای من بسیار آموزنده و کاربردیست.
آرزوی موفقیت برایتان دارم
ممنون از شما جناب احتشام پور.